عوامل رافع مسئولیت کیفری را می‌توان به عنوان دفاعیات شخصی در نظر گرفت که مرتکب فعل مجرمانه شده است این شخص در صورتی که بتواند با استناد به این عوامل اثبات کند که در زمان ارتکاب جرم توانایی تشخیص غیر قانونی بودن عملش را نداشته است با وجود اینکه وصف مجرمانه رفتار او همچنان باقی می‌ماند، مجازات نمی‌شود چراکه عنصر روانی یا به عبارتی قدرت تشخیص در زمان ارتکاب جرم وجود نداشته است.

معنای رافع مسئولیت چیست؟

وقتی از عوامل رافع مسئولیت صحبت می‌کنیم منظورمان عواملی است که از طریق اثبات آن‌ها دیگر مجازاتی برای شخص مجرم در نظر گرفته نمی‌شود و در این صورت  او در خصوص فعل مجرمانه‌ای که انجام داده است مسئولیت کیفری نخواهد داشت.

عوامل رافع مسئولیت کدام اند؟

عوامل رافع مسئولیت به دو گروه تقسیم می‌شوند. یکی از آن‌ها علل تام رافع مسئولیت است که شامل صغر، جنون و اجبار می‌شود و دیگری علل نسبی رافع مسئولیت می‌باشد که عبارت است از  بیهوشی، مستی و اجبار که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

1- عوامل رافع مسئولیت | صغر

همان طور که در ماده 147 قانون مجازات اسلامی بیان شده است سن بلوغ دختران 9 سال تمام قمری می‌باشد در حالی که در خصوص پسران این سن 15 سال تمام قمری در نظر گرفته شده است. مطابق این ماده اشخاصی که در گروه سنی پایین‌تر قرار می‌گیرند، صغیر محسوب می‌شوند. در واقع ما دو نوع صغیر داریم، صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز، تفاوت این دو از لحاظ قدرت تشخیص است. به عبارت دیگر افراد صغیر نمی‌توانند تشخیص بدهند که فعل ارتکابی از سوی آن‌ها  جرم است و تبعاتی دارد، بنابراین شرایط سنی شخص مرتکب می‌تواند از عوامل رافع مسئولیت کیفری باشد که با استناد به آن شخص مجرم معاف از کیفر می‌گردد. در ادامه این دو گروه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

صغیر غیر ممیز

صغیر غیر ممیز شخصی است که نمی‌تواند خوب را از بد تشخیص دهد و به اصطلاح فاقد قدرت تشخیص است در واقع او متوجه ماهیت و تبعات فعل مجرمانه نمی‌باشد و با استناد به فقه باید بگوییم که منظور از صغیر غیر ممیز کودکان زیر هفت سال می‌باشد.

صغیر ممیز

منظور از صغیر ممیز گروه سنی بالای هفت سال است. به عبارت دیگر از اشخاصی صحبت می‌کنیم که زیر سن بلوغ قرار می‌گیرند، توجه کنید که آن‌ها تا حدودی متوجه ماهیت و تبعات فعل مجرمانه‌ای که انجام می‌دهند هستند به همین دلیل قانون گذار شرایط ویژه‌ای را برای بررسی جرایم آن‌ها در نظر می‌گیرد.

2- عوامل رافع مسئولیت | جنون

جنون در واقع حالتی است که به موجب آن در قوای ادراک شخص اختلال به وجود می‌آید، شخصی که دچار جنون است مجنون نامیده می‌شود و از منظر حقوقی مجنون شخصی است که دچار فساد عقل است هم چنین مجانین در گروه محجورین قرار می‌گیرند و محجورین اشخاصی هستند که به حکم قانون نمی‌توانند به شکل مستقل امور خود را اداره کنند؛ جنون شخص از عواملی است که عنصر روانی یا به عبارت دیگر قدرت تشخیص را از بین می‌برد و شخص توانایی تشخیص اینکه عمل ارتکابی از سوی او جرم است را از دست می‌دهد به همین دلیل جنون از عوامل رافع مسئولیت کیفری به شمار می‌رود.

با استناد به ماده 140 قانون مجازات اسلامی، مسئولیت کیفری زمانی برای شخص ایجاد می‌شود که او در حین ارتکاب جرم بالغ، عاقل و صاحب اختیار باشد، همچنین به صراحت در ماده 149 قانون مجازات اسلامی اشاره شده است که اگر مرتکب در زمانی که جرم را انجام می‌دهد دچار اختلال روانی باشد به شکلی که از خودش اراده نداشته باشد یا به عبارت دیگر فاقد قوه تمیز باشد مجنون محسوب می‌شود و در این صورت است که او مسئولیت کیفری ندارد.

جنون دائمی

جنون دائمی به حالتی اطلاق می شود که در آن شخص مجنون پیوسته با این اختلال درگیر است و در واقع حالتی که او به آن دچار شده است قابلیت انقطاع ندارد و به طور مستمر در جریان است؛ بنابراین باید سلامت عقلی مرتکب جرم بررسی شود تا در صورت امکان مسئولیت کیفری از او رفع گردد.

جنون موقت

جنون موقت و ادواری حالتی است که در آن شخص مجنون مدتی را در حال افاقه و مدت دیگر را درحالت جنون سپری می‌کند، در واقع این نوع از جنون، مستمر و دائمی نیست دقیقاً برخلاف جنون دائمی که در آن شخص پیوسته در حالت جنون قرار داشت. 

توصیه می کنیم تاثیر جنون قاتل در مجازات کیفری را بخوانید.

3- عوامل رافع مسئولیت | اشتباه

از دیگر مواردی که با استناد به آن می‌توان مسئولیت کیفری را برطرف کرد اشتباه می‌باشد که خود انواعی دارد و ما در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.

اشتباه حکمی

جهل به حکم در دو شکل مورد بررسی قرار می‌گیرد در مواردی ممکن است شخصی که مرتکب جرم شده ادعا کند که نسبت به نوع مجازات جاهل بوده است در این صورت مسئولیت کیفری از شخص رفع نمی‌شود؛ اما در مواردی این امکان وجود دارد که شخص مجرم ادعا کند که نسبت به جرم بودن فعلی که مرتکب آن شده است جاهل بوده است در صورت تحقق چنین موقعیتی باید میان جرائم حدود و غیر از آن تفاوت قائل شد. به این شکل که اگر در جرائم حدود شخص به جرم بودن عمل ارتکابی آگاه نباشد، جهل او از عوامل رافع مسئولیت کیفری در نظر گرفته می‌شود.

ولی در سایر جرائم به غیر از جرائم حدی جهل شخص مسئولیت کیفری را رفع نمی‌کند مگر اینکه کسب علم در این خصوص عادتاً برای او ممکن نباشد و یا این که جهل مجرم در شرع به عنوان یک عذر قابل پذیرش باشد.

 اشتباه موضوعی

توجه کنید که اشتباه موضوعی در خصوص نفس عمل مجرمانه است و به این شکل عمل می‌کند که قصد را در جرائم عمدی از بین می‌برد و زمانی که قصد از بین برود فعل مجرمانه تحقق پیدا نمی‌کند بنابراین اشتباه موضوعی از مواردی است که به موجب آن مسئولیت کیفری رفع می‌شود.

توصیه می کنیم مقاله اشتباه حقوقی را مطالعه نمایید.

4- عوامل رافع مسئولیت | اجبار

موقعیتی را تصور کنید که در آن یک شخص تحت فشار بیرونی یا درونی فعل مجرمانه‌ای را انجام می‌دهد در صورتی که فشارهای بیرونی و درونی وارد شده به شخص عادتاً قابل تحمل نباشد و همچنین خطری که شخص را تهدید می‌کند یک خطر قریب الوقوع باشد به نحوی که راهی جز ارتکاب فعل مجرمانه برای شخص باقی نماند و همچنین در صورتی که فعل مجرمانه حاصل خطای قبلی شخص نباشد در این صورت است که اجبار موجب می‌شود تا مسئولیت کیفری رفع گردد.

اما اجبار و اکراه در همه موارد رافع نیست. برای مثال در قتل ادعای اکراه و اجبار پذیرفته نیست.

توصیه می‌کنیم مقاله دفاع مشروع را نیز در همین راستا مطالعه نمایید.

5- عوامل رافع مسئولیت | مستی

اگر شخصی به قصد ارتکاب جرم از مشروبات الکلی استفاده کند در این صورت نه تنها مسئولیت کیفری از او رفع نمی‌شود بلکه برای مصرف مشروبات الکلی و ارتکاب فعل مجرمانه مجازات می‌گردد. اگر شخص از مشروبات الکی استفاده کرده باشد ولی نه به قصد ارتکاب جرم، در این مورد مستی رافع مسئولیت کیفری است زیرا تحت شرایطی مشروبات الکلی شخص را فاقد اراده و قصد کرده است و همانطور که اشاره شد در صورتی که با فقدان عنصر روانی روبه رو باشیم مجرم دیگر مجازات نمی‌شود.

6- عوامل رافع مسئولیت | بیهوشی

اگر شخص در حالت خواب و بیهوشی مرتکب فعل مجرمانه شود باید این مورد را بررسی کرد که آیا شخص عالم به این موضوع بوده است که امکان دارد در این حالت مرتکب جرم شود یا خیر، در صورتی که عالم نباشد خواب و بی هوشی رافع مسئولیت کیفری می‌گردد ولی در صورت آگاه بودن به چنین امری مسئولیت کیفری از او رفع نمی‌شود.

نکات عوامل رافع مسئولیت کیفری چیست ؟

عوامل ذکر شده عواملی هستند که مسئولیت کیفری اشخاص را رفع می‌کنند و این در حالی است که مسئولیت مدنی به قوت خودش باقی می‌ماند و شخص مجرم باید جبران خسارت کند؛ اگر وکیل متهم یا خود متهم مدعی وجود عوامل رافع مسئولیت باشند  بار اثبات این موضوع بر عهده آن‌ها است چراکه قانون اصل را بر مسئولیت افراد می‌گذارد. توجه کنید که این موضوع با توجه به حساسیت و تأثیر بسیاری که بر وضعیت اشخاص دارد مستلزم دریافت مشاوره‌های حقوقی می‌باشد.

برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص عوامل رافع مسئولیت، به کانال تلگرام حقوقی وکیل دات کام مراجعه نمایید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی وکیل دات کام نیز آماده‌اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی وکیل دات کام به سوالات شما عزیزان پیرامون عوامل رافع مسئولیت پاسخ دهند .